Erzurum Evleri

Erzurum evlerinin mimarisi,tamamiyle iklime bağlı,geleneksel yapı tiplerinden oluşmuştur.Şehrin,deniz seviyesinden ortalama 1850 m yüksekte bulunması,dağların kuşattığı ovanın güneyinde kurulmuş olması,uzun soğuk geçen kışlarla,sıcak ve kısa süreli yazlar,bazen de çok kısa süren bahar,yapılaşmada ve ev mimarisinde belirleyici rol oynamıştır.Erzurum evleri,şehrin bulunduğu zengin coğrafya,tarih ve kültür ortamının bir eseridir.Özellikle içlerinde yaşanan hayat,iklim ve yapı malzemesi evlerin tasarımını etkilemiştir.

Erzurum evleri,esas olarak Türk ev mimarisine uyan fakat kendine has özellikleri bulunan bir konut türü olarak ortaya çıkmıştır.Doğu Anadolu’nun soğuk iklimi
çoğunlukla iki katlı olan evlerin zemin katlarını esas hayatın geçtiği alan haline getirmiştir.Zemin katta çoğunlukla kadınların yaşadığı,yemek pişirdiği tandır evine kışlık odalar açılmaktadır.Avlu-taşlık kapalı bir mekan haline gelirken üst katta sofa küçülmüş ve önemini yitirmiştir.Bu bakımdan Erzurum evleri sofasız,iç avlulu ve tandır evli yeni plan tipini oluşturmuştur.Erzurum evleri bu plan  farklılığının dışında,yaşama alanları,süsleme özellikleri bakımındanTürk evlerinin diğer bölgelerdeki örneklerine benzerlik göstermektedir.

Tarihi

Erzurum evlerinin büyük çoğunluğu savaşlar,yangınlar ve yeni inşaatlar nedeniyle yok olmuştur.Günümüzde tarihi erzurum evleri restore edilerek turizme kazandırılmıştır.Geleneksel Erzurum evlerinin daha çok İç Kale’nin kuzey  ve  doğusundaki mahallelerde yaygın şekilde inşa edildiği ve çoğunun yaşının 100-130 yıl dolaylarında  bulunduğu dikkate alınırsa,bunların çoğunlukla 1859 depreminden sonraki yıllarda yaptırılmış oldukları anlaşılmaktadır.Erzurum’da 1980’lerde sayıları beş yüzü bulan tarihi ev sayısı,ne yazık ki giderek azalmış ve günümüzde yüz dolaylarına kadar düşmüş bulunmaktadır.

Mimarisi

Genellikle Doğu Anadolu’ya özgü yapılaşma,Erzurum’da iki katlı,kalın duvarlı,ahşap kirişlemeli,alt katta kapalı veya az açıklı ahır,mutfak,iç avlu gibi unsurlarla zenginleştirilmiş bir düzenleme ortaya koymaktadır.Bunun üzerinde açıklığı fazla başoda(selamlık),buna bağlı olarak da diğer odalar sıralanır.İkinci kat;genellikle alt kat hizasından dışarıya taşırılmış kalın ahşap kirişler üzerine bindirilmiş ahşap kirişlemeli ve ince duvarlı şekilde inşa edilmiş,ahşap tavan kısmı ise tavan göbeği denilen yuvarlak şekillerle ahşap malzemeyle süslennmiştir.Duvarlarda yüklükler,raflar,kandillikler,meyvelikler,şömine tarzı ocaklar,başodanın aksesuarları arasındadır.

Mutfağı

Tandır evi denilen,köşeleri giderek daralan ve kubbe oluşturacak şekilde örtülmesiyle elde edilen mutfaklar,uzun kış günlerinde ev hayatının odak noktasıdır.Bu mutfaklarda bir köşeye derince yerleştirilmiş,tuğla bacalı derin ocaklar,içerinin ısıtılmasında başlıca rolü üstlendiğinden,gündüzleri,yeme,içme,oturma,dinlenme, hatta kısmi uyumaların da merkezini teşkil eder.Duvarlardaki  gelenekesel kap- kacak koyma yerleri,raflar,tandır evlerinin diğer öğeleridir.

Yapı Malzemesi

Erzurum evlerinin ana özelliklerini belirleyen önemli bir etken de yapı malzemesidir.Ana yapı malzemesi taş,ahşap,toprak,tuğla ve madendir.Köşe ve cephelerde yontu taşı,diğer kısımlarda moloz taşı kullanılmıştır.Karataş,boztaş ve kamber taşına da yer verilimiştir.Karataş Hasankale civarından ve Nenehatun(Sivişli)köyü;boztaş,Ağzı Açık Tabya ve Ağveren köyü;kamber taşı ise aynı adlı köyün ocalarından temin edilmiştir.Ahşap,Erzurum evlerinde taştan sonra en çok kullanılan yapı elemanıdır.Duvarları bağlayan hatıllar,toprak örtüyü taşıyan kirişler,döşeme,tavan ve bütün doğramalar ahşap olarak yapılmıştır.Çam,kavak ve söğüt en çok kullanılan ağaç çeşitleridir.Saz ve kamış da damın örtülmesinde yardımcı malzeme olarak kullanılmıştır.Toprak elverişli olduğu için yapılan tuğlalar kalitelidir.Tuğla,ara bölmelerde 1.katın cephesinde ve baca yapımında kullanılmıştır.Maden,sıcak demir işleri olarak kullanılmıştır.Kapı ve pencere menteşeleri,kuşakları,çiviler,pencere parmaklıkları,kapı tokmakları demirden yapılmıştır.Bronz döküm kapı tokmakları da kullanılmıştır.